Tenkis davası, mirasbırakanın tereke üzerinde tasarruf özgürlüğü sınırlarını aşan tasarruflarının yasal sınırlara çekilmesini sağlayan dava türüdür. Öncelikle tasarruf özgürlüğü kavramından bahsetmek gerekir. Türk miras hukukuna göre mirasbırakan mirasçıları sebepsiz yere mirasın tamamından mahrum edemez. Murisin tereke üzerinde dilediği gibi tasarrufta bulunamayacağı kısım saklı pay olarak adlandırılır. Mirasbırakan istemese de saklı paylı mirasçı terekeden saklı payı oranında hak sahibi olur. Bu durumun tek istisnası mirasçılıktan çıkarma(mirastan ıskat) müessesesidir. Buna göre mirasçılıktan çıkarma hükümleri uygulanırsa saklı paylı mirasçılar saklı payını alamaz. Başka bir ifadeyle mirasbırakan mirastan ıskat ettiği mirasçının saklı payı üzerinde istediği gibi tasarrufta bulunabilir.
Her mirasçı saklı paylı mirasçı sayılmaz. Saklı paylı mirasçılar 4721 sayılı Türk Medeni Kanununun 506.maddesine göre ana, baba, eş ve altsoydur. Başka bir ifadeyle mirasbırakan saklı paylı mirasçılar haricinde hiç kimseye terekeden pay bırakmak zorunda değildir.
Tenkis davası ile saklı paylı mirasçıların saklı payı korunur. Tenkis davası yenilik doğurucu bir dava olmakla beraber tasarrufa konu mal teslimi için eda davası istemini de kapsar. Başka bir ifadeyle tenkis davası ile murisin tasarruf özgürlüğünü aşarak devrettiği bir malın davacıya iade edilmesine karar verilebilir. Bu açıdan ayrı bir dava açılmasına gerek olmadan karar icra takibine konarak infazı sağlanabilir. Tenkis davası ancak mirasbırakanın ölümünden sonra açılabilir. Ayrıca miras açılmadan tenkis davası açma hakkından feragat geçerli değildir. Tenkis davası geçmişe etkilidir ve mirasın açılmasında itibaren hüküm doğurur.
Türk Medeni Kanun'unun 506.maddesine göre saklı paylar şu şekildedir;
>Mirasbırakanın altsoyu yani çocukları, torunları vs. için miras payının yarısı,
>Anne ve babadan her biri için yasal miras payının dörtte biri,
>Sağ kalan eş bakımından ise, altsoy yahut ana ve baba ile birlikte mirasçı olursa yasal miras payının tamamı, diğer hallerde ise yasal miras payının dörtte üçünü alır.
Yasal miras payları kanunun 499.maddesinde sayılmıştır.
Tenkis davası açılabilmesi için bazı koşulların mevcudiyeti aranır. Tenkis davasının şartları şunlardır;
Tenkis davasının ilk şartı, mirasbırakanın kanunda oranı belirtilen saklı payları ihlal edecek ölçüde tasarruflarda bulunmasıdır. Tenkis davası ile tasarruf özgürlüğünü aşan kısmın iptali amaçlanır.
Tenkis davasının ikinci şartı, mirasçının saklı payını alamamış olmasıdır. Ancak tenkis davası açılabilmesi için mirasçının saklı payının ihlali tasarruf özgürlüğünün sınırlarının aşılması sebebiyle meydana gelmiş olmalıdır. Başka bir ifadeyle saklı pay başka bir mirasçının ya da üçüncü bir kişinin tereke mallarını gasp etmesi sebebiyle ihlal edilmişse bu durumda tenkis davası açılamaz.
Tenkis davasının şartları aynı mevcut olmalıdır. Bu şartlardan biri dahi mevcut değilse dava reddedilir.
Tenkis davasında kimlerin davacı ve davalı taraf sıfatına haiz olacağından bahsetmek gerekir.
Herkesin tenkis davası açma hakkı yoktur. Türk Medeni Kanununun 560 ve 562.maddelerinde bu davanın kimler tarafından açılabileceği ifade edilmiştir. Buna göre tenkis davası, saklı paylı mirasçılar, saklı paylı mirasçıların alacaklıları yahut iflas masası tarafından açılabilir.
>Saklı Paylı Mirasçıların Dava Hakkı
Saklı paylı mirasçıların tenkis davası açabilmesi için mirasçılık sıfatını mirasçılıktan çıkarma, mirası ret ya da mirastan feragat vb. şekilde kaybetmemiş olması gerekir. Saklı payını elde edemeyen birden fazla mirasçı varsa bunlar tenkis davasını tek başlarına açabilecekleri gibi birlikte de açabilirler. Bir saklı paylı mirasçının açtığı davadan diğer saklı paylı mirasçı yararlanamaz. Tenkis davası kişisel nitelik taşır.
Vasiyeti yerine getirme görevlisi (tenfiz memuru) ile tereke temsilcisinin tenkis davası açma hakkı yoktur. Saklı paylı mirasçı, tenkis davası açamadan ölmüşse dava açma hakkı onun yasal mirasçılarına geçer.
>Saklı Paylı Mirasçının Alacaklılarının Ve İflas Masasının Dava Hakkı
Saklı paylı mirasçının alacaklılarının ve iflas masasının dava hakkı belli koşulların varlığına bağlıdır. Buna göre, alacaklılar mirasın mirasçılara intikal ettiği tarihte saklı paylı mirasçı aleyhine aciz vesikası ya da iflas kararına sahip olmalıdırlar. Ayrıca alacaklılar saklı paylı borçlu mirasçıya tenkis davası açması için bir ihtarda bulunmuş olmalıdırlar. Borçluya böyle bir ihtarda bulunulması dava şartıdır. Alacaklıların açtığı tenkis davasında tenkis miktarı alacak miktarı ile sınırlıdır. Başka bir ifadeyle tenkise tabi tutulacak saklı pay, alacaktan fazla ise, tenkis sadece alacak tutarında yapılır.
Tenkis davası, yasal ya da atanmış (iradi) mirasçılar yahut lehine kazandırma yapılmış üçüncü kişilere karşı açılır. Bu dava kişisel bir davadır. Başka bir ifadeyle bu dava lehine tenkise tabi kazandırmalar yapılmış üçüncü kişiler ya da onun külli halefleri aleyhine açılabilir. Yargıtay bu davanın lehine kazandırma yapılan üçüncü kişiden malı devralan kötüniyetli kişiler aleyhine de açılabileceği kanaatindedir.
Türk Medeni Kanununun 576.maddesine göre yetkili mahkeme mirasbırakanın son yerleşim yeri (ikametgâh) mahkemesidir. Görevli mahkeme ise asliye hukuk mahkemeleridir.
Türk Medeni Kanununun 571.maddesine göre, tenkis davası mirasçının saklı payını zedeleyen hususu öğrenmesinden bir yıl içinde açılmalıdır. Ancak bu dava her halükarda on yıl içinde açılmalıdır. Başka bir ifadeyle mirasçı saklı payını zedeleyen hususu on yıl içinde öğrenmemiş ise artık dava açma hakkı düşer.
Mirasbırakanın her türlü ölüme bağlı tasarrufu istisnasız tenkise tabi iken, sağ iken yaptığı kazandırmalar kanunda sayılanlara dâhilse tenkis edilebilir.
Tenkis işleminin hangi sırayla yapılacağı Türk Medeni Kanununun 512.maddesinde ifade edilmiştir. Buna göre tenkis işlemi, murisin ölüme bağlı tasarruflarından başlar ve sağlararası tasarrufların en sonuncusundan en öncesine kadar gidilmek suretiyle devam eder.
Kamu tüzel kişileri yahut kamuya yararlı dernek ve vakıflara yapılan kazandırmalar en son sırada tenkis edilir.
Mirasbırakan vasiyeti ile kanunda ifade edilen tenkis sırasını değiştirebilir. Bu halde tenkis sırası mirasbırakanın arzusuna göre belirlenir.